«هنر خیامی»: کتاب هفتم از مجموعه ١٢ جلدى «راز عمر خیام» در ادامه بزرگداشت هزاره تاريخ واقعى تولد او (١٠٢١م) منتشر شد
Front and Back Cover -- Omar Khayyam’s Secret: Hermeneutics of the Robaiyat in Quantum Sociological Imagination: Book 7: Khayyami Art: The Art of Poetic Secrecy for a Lasting Existence: Tracing the Robaiyat in Nowrooznameh, Isfahan’s North Dome, and Other
كتاب هفتم مجموعه "راز عمر خيام" به رديابى رباعیات در نوروزنامه، گنبد شمالی اصفهان، و دیگر اشعار عربى و فارسى خیام و بررسى معمای انتساب رباعیات به وى مى پردازد.
GREATER BOSTON, MASSACHUSETTS, UNITED STATES, March 16, 2024 /EINPresswire.com/ -- هفتمین کتاب مجموعه دوازده جلدى «راز عمر خیام: پيام شناسى رباعیات در انديشه جامعه‌شناسی ذره-موجى» با عنوان «هنر خیامی: هنر رازدارى شاعرانه برای وجودى ماندگار: ردیابی رباعیات در نوروزنامه، گنبد شمالی اصفهان و دیگر اشعار عمر خیام و حل معمای انتساب رباعيات به او» در ١١ اسفند ١٤٠٢ براى نوروز ١٤٠٣ به زبان انگليسى در آمريكا منتشر شد.
در کتاب هفتم، دكتر جامعه شناس محمدحسين تمجيدى نسخه تصحيح شده خود از «نوروزنامه» و براى اولين بار ترجمه انگليسى خود از آن را ارائه مى دهد و سپس به تحلیل بند بند متن آن مى پردازد. فصلى ديگر به بررسى يافته هاى مورخين معمارى جهان در دهه هاى اخیر درباره نقش خیام در طراحی گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان اختصاص يافته است. وى سپس متون اشعار ديگر عربی و فارسی خیام و ترجمه های فارسی (در صورت نیاز) و انگلیسی جدید خود از آنها را ارائه داده و به بررسى تحليلى آنها مى پردازد. در پايان نيز مباحث مربوط به معماى انتساب رباعیات به خیام مورد تجزيه و تحليل منطقى قرار گرفته اند.
تمجيدى بطور مبسوط و مستند نشان می‌دهد که «نوروزنامه» قطعاً کتابی است نوشته عمر خیام که بی‌توجهی غیرمنطقی و توجیه‌ناپذیر به آن، مطالعات خيامى را دهه هاست از پاسخ‌گویی به پرسش‌های مهم درباره زندگی، آثار و زمانه خیام بازداشته است. «نوروزنامه» در اساس اثری است هنرى و ادبى، نه رساله اى علمی. هدف آن نه صرفاً گزارش حقایق گذشته، بلکه آفرينش هنرى حقایق جدید از نگرش مفهوم‌گرایانه خیام به واقعیت هستى است. ايران در واقع بايد تداوم نام‌های باستانى ماه‌های تقویمش را مدیون تلاش هنرمندانه خیام در بازآفرينى معانی شان (كه در «نوروزنامه» نيز جلوه يافته اند) بداند تا از کنار گذاشته شدن آنها (با توجه به ریشه زرتشتی‌شان) در جریان اصلاح تقویم شمسی اسلامی، که تحت هدايت او به دعوت دولت سلجوقى سلطان ملكشاه در جریان بود، پيشگيرى كند.
«نوروزنامه» همچنین پرتوى مهم بر علت وجودى و كاربردى گنبد شمالی مرموز اصفهان كه دهه هاست ذهن مورخين معمارى ايران و جهان را مشغول داشته مى افكند و نشان می‌دهد که اين عمارت كه به آن از قديم نه گنبدى «خاگى» يا «خاكى» (چرا كه گنبد جنوبى نيز هم "خاگى" است و هم "خاكى") بلكه «خرگاه» (خيمه بزرگ) اطلاق مى شده است، و در واقع الهام بخش طرح معمارى وى هم همان «خرگاه» است، بخشى بوده از مجموعه رصدخانه در حال ساختمان تحت هدايت خيام برای برگزارى مراسم جشن‌های نوروزی سالانه و اعلام سالهاى کبیسه در تقویم جدید. گنبد شمالی، که بر اساس خصوصيات آن و بويژه طرح مرموز سقف گنبد آن مى توان اثبات كرد كه خيام در طراحی آن شخصاَ مشارکت هنرى مديرانه داشته، جلوه گاه بينش وى از دیدگاه توحيدى او از سلسله ترتيب آفرينش تكاملى جهان توسط خداوند برای سعادت بشر است. اين عمارت (به گفته مورخ معمارى يوجينو گالديرى) نزديك به محل تدريس استاد ديرينه خيام، يعنى ابن سينا، در اصفهان، يعنى همان كه در كودكى چندى در اصفهان استادش بود و در روز درگذشتش هنوز كتاب شفاى او را مى خواند، احداث شده است. گنبد شمالى بخشى از مكانى است كه در آن دقیق ترین تقویم خورشیدی جهان آن زمان وضع شد. از اينرو سزاوار است که به نام طراح دوزنده اصلى آن خيمه بزرگ و مدير رصدخانه در حال ساخت اصفهان، يعنى عمر "خیام" و نه تاج الملک، نامگذاری شود و به عنوان میراث فرهنگی جهانی اعلام گردد.
«نوروزنامه» همچنین پيشقراولى بوده است كهن براى كتب پندآموز شاهزاده‌ای (مانند كتاب «شاهزاده» ماکیاولی)، با این تفاوت که هدف خیام این بوده که ارزشهاى ایرانی و اسلامی عميق خود در گسترش عدالت و سعادت بشر را در جانشینان جوان سلطان ملكشاه پس از مرگ وى اشاعه دهد. ایرانيان در ترويج متقابل فرهنگ خود در ميان بيگانگان مهاجم به سرزمينشان سابقه اى طولانى دارند و «نوروزنامه» شاهكارى است نمونه و بارز از چگونگی پيشبرد زيركانه آن توسط خیام.
اما مهم‌تر از همه، «نوروزنامه» به واسطه معانی متن هنرى پیچیده و چندلایه‌اش، از يكسو آثار فلسفی، الهياتى، و علمی خیام و از سوى ديگر رباعیاتش را به هم مى دوزد و از طریق سرنخ‌های استعاری نثر زیبايش نشان می‌دهد که چگونه رازدارى شاعرانه وى تلاشى بوده است در بكارگيرى قلمش براى ماندگارى وجود معنوی وى پس از مرگ. همانطور كه خود در «نوروزنامه» به زيبايى گويد: «سخن تا بى قلم بوذ چون جان بى كالبد بود و چون بقلم باز بسته شود با كالبذ گردذ و هميشه بماند».
دیگر اشعار عربی و فارسی خیام نیز سرنخ های مهمى در مورد منشأ، ماهیت و هدف رباعیات به عنوان تلاش مادام العمر و مهمترين اثر وى ارائه می دهد.
گسترده ترين و مركزى ترين موضوع مورد پژوهش خيام و تخصص اصلى او در كليه آثارش موضوع «وجود» بوده است. از اينرو بى دليل نيست كه آثار هنرى وى نيز به حل "آخرين مشكل" زندگى او، يعنى معماى مرگ، معطوف باشند. رباعیات خیام اثرى است كه قرار بوده نقش و نگار آن در سلسله ترتيب و نظمى استدلالی سامان يابند تا مجموعه آنها «دفتر عمر» رازمندى گردد براى تحقق هنرمندانه وجود معنوی ماندگارش پس از مرگ – تا شرابى باشد وراى انگورهاى جداگانه، ماندگارتر از پياله جسم وى. نظريه «راز دفتر عمر» خيام همه ابهاماتى که به معمای انتساب رباعيات به او دامن زده اند را حل مى کند.
رباعيات خيام انسان نامه اى حماسى متشكل از رباعیاتى يكپارچه. هدف آن بيدار كردن انسان به جايگاهش در سلسله ترتيب تكاملى آفرينش بوده است. نويسنده در كتابهاى باقيمانده این مجموعه نشان خواهد داد که رباعیات گمشده دفتر خيام در طول قرن‌ها بازيافت شده اند، چنانكه اکنون می‌توانیم با حل معما يا پازل ١٠٠٠ قطعه‌ای آنها دفتر عمر رازمند وى را بازسازى كنيم.
————————————
جز مى ز هر آنچه هست كوتاهى به
وآن مى ز كف بتان خرگاهى به
رندى و قلندرى و گمراهى به
يك جرعۀ مى ز ماه تا ماهى به
— عمر خيام
————————————
درباره كتاب هاى پيشين مجموعه
در مجموعه «راز عمر خيام»، براى بزرگداشت هزاره تولد و نهمين سده درگذشت وى، دكتر تمجيدى نتایج چندین دهه تحقیقات خود را درباره عمر خیام ارائه مى دهد. هدف از اين پژوهش یافتن پاسخ های قطعی برای معماهاى فراوانى است که هنوز خیام را در بر گرفته اند، به ویژه درباره وجود، ماهیت، و هدف رباعيات در زندگی و آثارش. برای پاسخ به سؤالات مطروحه با كاربرد روشى جدید در پيام شناسى (هرمنوتیک)، که ملهم است از آنچه وى آن را انديشه جامعه شناختی ذره-موجى (كوانتومى) می نامد، به جمع آوری و مطالعه تمام نوشته های فلسفى، دينى، علمی و ادبی منسوب به خیام مى پردازد.
عنوان نخستين کتاب این مجموعه «خيامى پژوهى نوين: ذره-موج سازى ساختارهاى نيوتنى انديشه جامعه شناختى سى. رايت ميلز براى روشى نوين در پيام شناسى» بود. در این کتاب، تمجيدى روش خيام پژوهشى جديد خود را ارائه داد. اين روش مبتنی بر نتایج کار اخیر او در جامعه‌شناسی دانش علمی است با عنوان «رهايى جامعه شناسی: از انديشه نیوتنی به ذره-موجى: جلد ١: حل معماى ذره-موج» (٢٠٢٠). ايده اصلى اين روش اين است كه هر ذره در عين حال هم فشرده و هم بطور موجى گسترده موجود است؛ از اينرو، حتى اگر انتساب ذره هاى رباعيات در نسخ متعدد قديم مورد سؤال باشند، رباعيات وى در عين حال مى بايد بطور گسترده در متون اصلى و تأييد شده خودِ وى موجود قلمداد شوند. از اينرو رباعياتش را مى توان ازطريق آثار ديگرش تحقيقاً باز يافت.
هدف دومین کتاب از این مجموعه با عنوان «هزاره خیامی: گزارش کشف تاريخ واقعى تولد و تأیید مجدد تاریخ های واقعی تولد و درگذشت خیام (١١٢٣-١٠٢١ ميلادى)» پى ريزىِ بنيان مهمى براى پيشبرد اهداف مجموعه يعنى پاسخگويى به سؤالات تاكنون حل نشده پیرامون تاریخ تولد و درگذشت خیام بود. بدين منظور نويسنده به بازنگرىِ انتقادی شیوه ای که طالع تولد خیام (در «تتمة صوان الحكمة») توسط سوامی گویندا تيرتها در كتابش (١٩٤١) انجام گرفت پرداخت. در اين بازبينىِ عميق، تمجيدى تناقضات درونى جدى و اشتباهات محاسباتى مهمى را کشف كرد که مانع از رسیدن تيرتها (و از آن زمان، سایر محققانى كه کم و بیش نتایج او را مسلم دانسته اند) به تاریخى قابل اطمینان برای تولد خیام شد، بطورى كه اشتباهاتش مطالعات خیامی را ده ها سال به سردرگمی در مورد زندگی و آثار خیام دچار ساخت.
تمجيدى سپس تلاش موفقيت آميز خود براى کشف تاریخ واقعی تولد خیام، يعنى ٤١٢ ق برابر با ١٠٢١ م، را برای نخستين بار در این کتاب مفصلاً شرح داد. نويسنده سپس توجه خود را به تعیین قطعی تاریخ صحيح درگذشت خیام معطوف كرد و با انجام تحلیلی عمیق و تودرتو از «تتمة صوان الحكمة» بیهقی، «میزان الحکمة» عبدالرحمن خازنی، «چهار مقاله» نظامی عروضی و «طربخانه» یار احمد رشیدی تبریزی، در ارتباط با ساير متون، موفق شد تاريخ از قديم روايت شده ٥١٧ قمرى (١١٢٣ م.) را براى درگذشت خيام مجدداً تأييد كند و محتمل ترین روز درگذشت خيام كه همان روز تولدش هنگام فصل شكوفه ريزان نيشابور بود را تأييد و تعيين كند.
عنوان سومین کتاب از این مجموعه «ستاره شناسى خیامی: چگونه طالع نويافته تاريخ واقعى تولد خيام سرچشمه نام ادبى او را آشكار و تأليف رباعيات توسط او را مستقلاً تأييد مى كند» بود. در كتاب سوم، بررسى پيام شناختى طالع خیام در تقاطع با رباعيات خيامى، تمجيدى را به کشف رباعى غيرسرگردانى سوق داد كه تاكنون بدان كاملاً بى توجهى شده، رباعى اى كه وى ثابت كرد نمى تواند سروده كسى جز خیام بوده باشد، و اين تأییدی است کاملاً مستقل بر اينكه خيام سراينده رباعيات بوده است. وی همچنین نشان داد که چگونه رباعی دیگری که سراينده آن صد ساله شدن خود را اعلام كرده از آنِ خیام است. این بدان معناست که همه رباعیات خیامی موجود اکنون به ارزیابی مجدد پيام شناختى نیاز دارند.
مطالعه بیشتر نويسنده در كتاب سوم در مورد پنجاه رباعى خيامى نمونه وی را به این نتیجه رساند که سراينده آنها به طور قطع قصد داشته است که شعرها در خفا باقی بمانند، اينكه آنها مجموعه ای از رباعیات به هم مرتبط هستند و نه رباعیات جداگانه منفرد که براى سرگرمی در حاشیه نوشته شده باشند، اينكه آنها گزارشى از سِير فکری سراينده در یک «نامه عُمر» بوده که در كليت آنها نقد يا قبول هوشيارانه احكام نجوم اتفاقی نبوده بلکه براى کل مجموعه ضروريت داشته، و اينكه با توجه به محتواى رباعی تخلص يا امضاى كشف شده، قرار بوده اين ديوان هزار رباعی را در برگيرد.
عنوان چهارمین کتاب «فلسفه خیامی: ساختارهای هستی‌شناختی رباعیات در آخرین رساله یادگاری عمر خیام درباره علم کلیات وجود» بود. در کتاب چهارم، با ارائه متن فارسی و ترجمه انگلیسی جدیدى از این رساله، تمجيدى به بررسی ساختارهای هستی شناختی رباعیات در آخرین رساله خیام پرداخت. آخرین رساله خیام در علم كليات وجود، دیدگاه او از هستی را به عنوان جهانى كُنِش پذير که در آن انسان جایگاهی عینی و كنشگر دارد آشکار می کند و نور جدیدی بر ساختارهای هستی شناختی رباعیات می افکند. ايده «سلسله الترتيب» او یک جهان بینی بدیل آفرينشى-تکاملی اسلامی است که بینشى ذره-موجى مبتنى بر اصالت فهم از جهان به عنوان جوهری واحد، خودپو، خودشناس و خودآفرین ارائه می دهد، جوهری که عاشقانه توسط خداوندى كه مطلقاً خير است خلق شده است. هستى آفريده شده اساساً خير است، اما، به دلیل ماهیت خير خودآفرینندگى ارادی آن (كه در سرشت انسان متبلور است)، بالقوه می‌تواند در معرض عیوب و شرّ اتفاقی قرار گیرد كه، به دليل همان ماهيت خيرِ ارادى و كنشگر انسان برای ساختن یک زندگی معنوی و مادى سعادتمند توسط خودش در این جهان، قابل شناخت و درمان هستند. غیر از خداوندِ واجب الوجود، «جهانی دیگر» وجود ندارد و هر جا او هست مطلقاً خير است. روز داوری، بهشت، و جهنم قطعاً موجوداتى واقعی هستند، ولى دنیوی، نه آخروی. از نظر خیام، هستى انسان می‌تواند تا آنجا كه ما آن را هنرمندانه خوب بسازيم خوب باشد، و اين امكان را ما بايد از اینجا و اکنونِ زندگى درونى شخصى و اجتماعى خودمان در حيات دنیوی‌مان شروع كنيم. هدف رباعيات خدمت به تحقق هنرمندانه چنین هستى شايسته اى براى انسان بوده است.
عنوان پنجمين کتاب مجموعه «الهيات خیامی: ساختارهای معرفت شناختى رباعیات در همه نوشته‌های فلسفی خیام منتهی به آخرین رساله یادگار او» بود. در آن کتاب نشان داده شد که ثمربخش ترین راه برای فهم شش متن ديگر فلسفى-الهياتى خیام، در نظر گرفتن آنها به عنوان تلاش هایی است در دفاع از ايده «سلسله ترتيب» خلقت كه وى آن را به طور ضمنی هنگام ترجمه و تفسیر خطبه ابن سینا ارائه داد و در آخرين رساله یادگاریش («كليات وجود») به كمال رسانيد. این متون در خدمت ارائه معرفت شناسی الهیاتی نهفته در ايده سلسله ترتيب خیام بودند و دیدگاه خلاق وى مبتنى بر اصالت فهم (conceptualism) را از هستی آشکار می کردند که روش شاعرانه او را در شناخت خداوند، خلقت و خويشتن در یک جهان بینی توحيدى اسلامی آفرينشى-تکاملی نشان می داد.
در كتاب ششم مجموعه، تمجيدى با هدف درک ساختارهای روش شناختی رباعیات خیام که در تمام آثار علمی موجود او بطور گسترده موجود است، متون عربی خيام و ترجمه جديد انگلیسی خود را از آنها بر أساس ترجمه‌های فارسى خيام پژوهان فقيد دكترغلامحسین مصاحب و علامه جلال‌الدین همایی و دو ترجمه جديد فارسی ديگر خود نويسنده (كه در كتاب آورده شده اند) همراه با تحلیل پيام شناختى آنها ارائه داد.
تمجيدى آثار علمی خيام را در ارتباط با بينش الهياتى، فلسفی و نجومی خود خیام بررسى كرد. این مطالعه نشان داد که اين يگانه حكيم ايران و اسلام در همه آثار علمى خود مشتركاً توجه روش‌شناختی خاصى به موضوع نسبت‌ها و تناسب داشته است. بنابراین، به همین دليل نيز نمى توان هر رباعی اى که وى سروده است را بدون در نظر گرفتن جایگاه نسبى آن در بطن تناسباتى مجموعه رباعياتش قابل درک دانست. رباعیات خیام در واقع نقدی بوده است بر احكام جبرى (تقدیرگرایانه) نجوم سنتى، و از اينرو مهمترین اثر علمی او در نجوم بوده که بدلايل علمى و آموزشىِ قابل توضيح در روش خداشناختى و فلسفى توحيدى وى مى بايست در قالب شعر ارائه داده مى شد.
مطالعه آثار علمی خیام در ارتباط با آثار سایر دانشمندان، خارج از چارچوب بينش فلسفی، الهياتى و نجومی خود وى، مانند مقایسه گِرد بودن دو میوه است در عین نادیده گرفتن سیب و پرتقال بودن آنها. خیام متفکری رابطه‌شناس، کل نگر و به گونه اى خودشمول واقع گرا بوده است كه در صدد شناخت نظام آفرينش تكاملى موجودات و زنجیره علّی آنها بوده با روشى خلاق، فرا رشته‌ای، فرافرهنگی و کاربردی. او انديشه هندسی شاعرانه ای را برای حل مسائل جبری به کار برد و تفکر منطقی روشمند او حتی از نقد اقلیدس دریغ نکرد. رساله او در مورد اقلیدس مفاهیم عددی و مقدارى نسبت و تناسب را از طریق تعميم مفهوم عدد به گونه ای که هم اعداد گویا و هم ناگويا را شامل شود، یکپارچه کرد و از اينرو از سنت اتمی یونانی در تعريف طبيعى عدد فراتر رفت.
رباعيات مجموعه اى بوده است متوازن از رشته گوهرهايى خردمند براى عروج سراينده و شنونده از بينشى کثرتى به توحيدى با بهره گيرى از استعاره شراب و ديگر استعارات نجومی، هندسی، عددی، تقویمی، و موسیقایی در رباعیاتى كه طبق نظم تناسبى دقيقى طبقه بندی شده اند واز سلسله ترتیب منطقی ويژه اى پیروی می کنند.
درباره پژوهشگر: دكتر محمدحسين (بهروز) تمجيدى مدیر بنیانگذار "اكسير: مرکز عمر خیام براى پژوهش يكپارچه در آرمانشهر، عرفان و علم" («پژوهشكده عمر خيام» يا OKCIR) و دانشيار سابق جامعه شناسى دردانشگاه ماساچوست در بوستون در آمريكا است.
Mohammad Tamdgidi
OKCIR: Omar Khayyam Center for Integrative Research
pressrelease@okcir.com
EIN Presswire does not exercise editorial control over third-party content provided, uploaded, published, or distributed by users of EIN Presswire. We are a distributor, not a publisher, of 3rd party content. Such content may contain the views, opinions, statements, offers, and other material of the respective users, suppliers, participants, or authors.
